تزئینات گره چینی در بناهای محله خانه بر ماسوله – پارت اول

بررسی ساختار هندسی گره چینی

گره چینی، هنر ایرانی در رده تزئینات هندسی قرار دارد. نظم ساختارهای هندسی ای که با نظام مشخصی تکرار می شوند؛ بازآفرینی مداوم متشابه، ولی نه همسان الگوهای خاص تزییناتی در هنر گره چینی، چشم را می نوازند.

پژوهش حاضر با هدف مطالعه تزئینات گره چینی به کار رفته در محله خانه بر ماسوله تدوین گشته است. طرح گره چینی مشتمل بر کتیبه ها و حاشیه های آن در محله خانه بر ماسوله، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

روش پژوهش در این تحقیق بر مبنای مطالعات میدانی و با حضور عینی در محل و مشاهده مستقیم از بناها و تزئینات و تصویربرداری از آنها و در نهایت تبدیل تصاویر به فایل های اتوکدی با مقیاس جهت تحلیل های بعدی بوده است. تحقیق در پی یافتن الگوهای حاکم بر نظام تزییناتی گره چینی ها در محله خانه بر ماسوله بوده است.

نتایج حاکی از تحقیق، نشان دهنده آن است که در محله خانه بر، سی و یک الگوی گره چینی وجود دارد. گره چینی عمدتا در قسمت بازشوها به صورت ارسی، بریه، سر بریه و یا پنجرهای تلفیقی استفاده شده است. الگوهای بکار رفته در کتیبه ها نیز تنوع بیشتری را نسبت به الگوهای حاشیه دار است.

بررسی جایگاه ریاضی در هنر ایرانی

در هنر ایرانی، صورت های گوناگونی از خردورزی و منطق ریاضی مبتنی بر فهم هندسی نمود و بروز یافته است.

از مهم ترین تزیینات هندسی در اندیشه ایرانی که منطق و زبان خاص خود را در ساحت های گوناگون هنری عیان ساخته است، تزیینات مختلف گره چینی بوده است.

 مناطق بکری از سرزمین ما ایران شاهد جلوه گری های گونه گون این هنر در ساحت های مختلف هنری بوده اند.

منطقه ماسوله جزو مناطق زیستی ای است که تمرکز این هنر در نمود بصری دیواره ها و جداره ها و چهارچوب های در و پنجره ها و بازشوها، جلوه خاصی به این شهر بخشیده است.

بررسی آثار گره چینی

آثار هنری تزییناتی گره چینی در الگوها و فرم ها و اشکال مختلف در محلات شهرک تاریخی ماسوله ظاهر شده است. متاسفانه بیم این می رود که این هنر به مرور ایام دستخوش تخریب و دگرگونی حاصل از ساخت و سازهای سریع و شتابان رشد شهری ناشی از رونق گردشگری منطقه شده و الگوهای اصیل هنر ایرانی حاکم بر این هنر به ورطه فراموشی س پرده شود. این پژوهش با هدف مستندسازی و مستندنگاری و تلاش در بازفهم و باز ترسیم الگوهای گوناگون حاکم بر تزیینات گره چینی شهرک تاریخی ماسوله تدوین شده است.

به لحاظ محدودیت های حاصل از تحقیق و نیز وجود بیشترین تعداد الگوهای گره چینی موجود در محله خانه بر ماسوله و همچنین قدمت بیشتر این محله، انواع تزیینات گره چینی در بناهای این محله، مورد کنکاش و تحقیق و باز ترسیم دقیق قرار گرفت تا انواع الگوها و شاخص های تزییناتی و نیز طرح حاشیه چپ و راست، طرح حاشیه بالا و پایین، طرح میانی، طرح کلی تزئینات گره چینی بازشوها اعم از پنجره سربریه (روزن کوچک بالای پنجره)؛ پنجره بریه (پنجره بزرگ)؛ پنجره ترکیبی (پنجره هایی که دارای بریه و سربریه می باشند)؛ حاصل گردد.

روش پژوهش

شهرک تاریخی ماسوله از نمونه هایی است که در آن استفاده گسترده از هنر گره چینی در بازشوهای فضاهای ابنیه صورت گرفته است. روش تحقیق به کار گرفته شده است.

در این مطالعه، ترکیبی از شیوه های روش میدانی و روش توصیفی- تحلیلی بوده است. در بخش روش میدانی به صورت پیمایشی و مشاهده مستقیم از بناها، تزئینات و تصویربرداری از آنها، تبدیل تصاویر به فایل های اتوکدی صورت گرفته است.

همچنین برای توصیف و فهم الگوهای حاصله از کنکاش و ترسیم گره چینی های حاصل از مرحله نخست، از روش توصیفی- تحلیلی با استفاده از ابزار مطالعات کتابخانه ای، استفاده گردیده است.

در این راستا تمام خانه ها و بناهای موجود در محله خانه بر که دارای تزئینات گره چینی می باشد، مورد بررسی قرار گرفته است.

لازم به ذکر است خانه هایی که فاقد گره چینی بوده اند از جامعه آماری کنار گذاشته شده و بیست و دو نمونه از ابنیه موجود به صورت موردی،  مطالعه و اطلاعات گره چینی بناها استخراج گردیده است.

حضور تزیینات گره چینی در هنر ایرانی

تزئینات اصول و ضوابط خاصی دارند که مهم ترین آنها عبارت است از: هماهنگی بین طرح، نقش و رنگ؛ نحوه ارتباط تزئینات با سطوح مختلف و فضاهای داخلی و خارجی؛ کیفیت مواد و مصالح کاربردی به همراه اجرای دقیق؛ اهمیت و ارزش عناصر تزئینی؛ میزان کیفیت، پختگی وخلاقیت طراحان و استادان.

تزیینات در هنرهای اسلامی

تزئینات در هنرهای اسلامی به طور کلی به سه قسم گیاهی، هندسی و کتیبه ای قابل تقسیم است، تزئینات هندسی را در ایران گره چینی یا گره سازی می نامند و معمولا ترکیبی است از شمسه ها و قطعات چندضلعی که در ترکیبی موزون با یکدیگر قرار گرفته اند. تزئینات معماری اسلامی دو وجه عمده کاربردی مادی و مفهومی معنایی دارد.

هنر بر گره سازی علاوه بر معماری در اغلب هنرهای دستی و سنتی ایران بمانند سنگ تراشی، درودگری، منبت کاری، خاتم کاری، فلزکاری، قلم کاری روی فلز، سفال کاری، قالی بافی، قلم کاری روی انواع پارچه، صحافی و غیره دیده می شود .

گره چینی ایرانی… به نقوش هندسی تکیه دارد وگره، مجموعه ای از شکل های مختلف هندسی است. گره ها بافت های پیچیده ای هستند که همگی ترکیبی منظم و همگن دارند و می توانند از همه سو گسترش یابند.

هر نقش گره دارای زمینه یا قالب و آلت گره است… یعنی از کثرت به وحدت رسیدن، وحدتی در تعادلی هنرمندانه یکی از خصوصیات بارز گره که موجب شده است در طول تاریخ هزار ساله خود زنده و پویا بماند، خاصیت زایندگی و تنوع پذیری آن است.